LINGGO
6:
ALAMAT NI TUNGKUNG
LANGIT
NI
ROBERTO AÑONUEVO
Hindi makapaniwala ang mga tao noon na wala
naman talagang langit at lupa. Ako, si Alunsina, at ang asawa kong si Tungkung
Langit ang pinagmulan ng lahat ng bagay. Kaming dalawa lamang ang pinag-ugatan
ng buhay. Mula sa kaibuturan ng kawalan, itinakda ng aming kasaysayan ang
paglitaw ng daigdig ng mga tao.
Nabighani
si Tungkung Langit nang una niya akong makita. Katunayan, niligawan niya ako
nang napakatagal, sintagal ng pagkakabuo ng tila walang katapusang kalawakan na
inyong tinitingala tuwing gabi. At paanong hindi mapaiibig si Tungkung Langit
sa akin? Mahahaba’t mala-sutla ang buhok kong itim. Malantik ang aking balakang
at balingkinitan ang mahalimuyak na katawan. Higit sa lahat, matalas ang aking
isip na tumutugma lamang sa gaya ng isip ni Tungkung Langit.
Kaya
sinikap ng aking matipuno’t makapangyarihang kabiyak na dalhin ako doon sa pook
na walang humpay ang pag-agos ng dalisay, maligamgam na tubigan. Malimit kong
marinig ang saluysoy ng tubig, na siya ko namang sinasabayan sa paghimig ng
maririkit na awit. Napapatigalgal si Tungkung Langit tuwing maririnig ang aking
tinig. “Alunsina,” aniya, “ikaw ang iibigin ko saan man ako sumapit!”
Pinaniwalaan ko ang kaniyang
sinambit.
At ang malamig na simoy sa paligid ang lalo yatang nagpapainit ng aming dibdib
kapag kami’y nagniniig.
Napakasipag
ng aking kabiyak. Umaapaw ang pag-ibig niya; at iyon ang aking nadama, nang
sikapin niyang itakda ang kaayusan sa daloy ng mga bagay at buhay sa buong
kalawakan.
Iniatang
niya sa kaniyang balikat ang karaniwang daloy ng hangin, apoy, lupa, at tubig.
Samantala’y malimit akong maiwan sa aming tahanan, na siya ko naming
kinayamutan. Bagaman inaaliw ko ang sarili sa paghabi ng mga karunungang
ipamamana sa aming magiging anak, hindi mawala sa aking kalooban ang pagkainip.
Wari ko, napakahaba ang buong maghapon kung naroroon lamang ako’t namimintana
sa napakalaki naming bahay.
Madalas
akong gumawi sa aming pasigan, at manalamin sa malinaw na tubig habang
sinusuklay ang mababangong buhok. Ngunit tuwing tititig ako sa tubig, ang
nakikita ko’y hindi ang sarili kundi ang minamahal na si Tungkung Langit.
Sabihin
nang natutuhan ko kung paano mabagabag. Ibig kong tulungan ang aking kabiyak sa
kaniyang mabibigat na gawain. Halimbawa, kung paano itatakda ang hihip ng
hangin. O kung paano mapasisiklab ang apoy sa napakabilis na paraan. O kung
paano gagawing malusog ang mga lupain upang mapasupling nang mabilis ang mga
pananim. Ngunit ano man ang aking naisin ay hindi ko maisakatuparan. Tumatanggi
ang aking mahal. “Dito ka na lamang sa ating tahanan, Alunsina, di ko nais na
makita kang nagpapakapagod!”
Tuwing
naririnig ko ang gayong payo ni Tungkung Langit, hindi ko mapigil ang
maghinanakit. Kaparis ko rin naman siyang bathala, bathala na may angkin ding
kapangyarihan at dunong. Tila nagtutukop siya ng mga tainga upang hindi na
marinig ang aking pagpupumilit. Nagdulot iyon ng aming pagtatalo. Ibig kong
maging makabuluhan ang pag-iral. At ang pag-iral na yaon ang sinasagkaan ng
aking pinakamamahal.
Araw-araw,
lalong nagiging abala si Tungkung Langit sa kaniyang paggawa ng kung ano-anong
bagay. Makikita ko na lamang siyang umaalis sa aming tahanan nang napakaaga,
kunot ang noo, at tila laging malayo ang iniisip. Aaluin ko siya at pipisilin
naman niya ang aking mga palad . “Mahal kong Alunsina, kapag natapos ko na ang
lahat ay wala ka nang hahanapin pa!” At malimit nagbabalik lamang siya kapag
malalim na ang gabi.
Sa mga
sandaling yaon, hindi ko mapigil ang aking mga luha na pumatak;
napapakagat-labi na lamang ako habang may pumipitlag sa aking kalooban.
Dumating ang yugtong nagpaalam ang aking kabiyak. “Alunsina, may mahalaga akong
gawaing kailangang matapos,” ani Tungkung Langit. “Huwag mo na akong hintayin ngayong
gabi’t maaga kang matulog. Magpahinga ka. Magbabalik din agad ako. . . .” May bahid
ng pagmamadali ang tinig ng aking minamahal. Lingid sa kaniya, nagsisimula nang
mamuo sa aking kalooban ang matinding paninibugho sa kaniyang ginagawa. Umalis
nga si Tungkung Langit at nagtungo kung saan. Subalit pinatititikan ko siya sa
dayaray upang mabatid ang kaniyang paroroonan. Ibig ko siyang sundan.
Natunugan
ni Tungkung Langit ang aking ginawa. Nagalit siya sa dayaray at ang dayaray ay
isinumpa niyang paulit-ulit na hihihip sa dalampasigan upang ipagunita ang pagsunod
niya sa nasabing bathala. Samantala, nagdulot din yaon ng mainit na pagtatalo sa
panig naming dalawa.
“Ano ba
naman ang dapat mong ipanibugho, Alunsina?” asik ni Tungkung Langit sa akin.
“Ang ginagawa ko’y para mapabuti ang daloy ng aking mga nilikha sa daigdig ng
mga tao!” Napoot ang aking kabiyak sa akin. Nakita ko sa kaniyang mga mata ang paglalagablab,
at lumalabas sa kaniyang bibig ang usok ng pagkapoot. Dahil sa nangyari, inagaw
niya sa akin ang kapangyarihan ko. Ipinagtabuyan niya ako palabas sa aming tahanan.
Oo,
nilisan ko ang aming bahay nang walang taglay na anumang mahalagang bagay. Nang
lumabas ako sa pintuan, hindi na muli akong lumingon nang hindi ko makita ang
bathalang inibig ko noong una pa man. Hubad ako nang una niyang makita. Hubad
din ako nang kami’y maghiwalay.
Alam
kong nagkamali ng pasiya si Tungkung Langit na hiwalayan ako. Mula noon,
nabalitaan ko na lamang na pinananabikan niya ang paghihintay ko sa kaniya
kahit sa gitna ng magdamag; hinahanap niya ang aking maiinit na halik at yakap;
pinapangarap niyang muling marinig ang aking matarling na tinig; inaasam-asam
niya na muli akong magbabalik sa kaniyang piling sa paniniwalang ibig kong
makamit muli ang kapangyarihang inagaw niya sa akin. Ngunit hindi.
Hindi ko
kailangan ang aking kapangyarihan kung ang kapangyarihan ay hindi mo rin naman
magagamit. Hindi ko kailangan ang kapangyarihan kung magiging katumbas iyon ng
pagkabilanggo sa loob ng bahay at paglimot sa sariling pag-iral. Ipinaabot sa
akin ng dayaray ang naganap sa dati naming tahanan ni Tungkung
Langit.
Sinlamig ng bato ang buong paligid. Pumusyaw ang dating matitingkad na palamuti
sa aming bahay. Lumungkot nang lumungkot si Tungkung Langit at laging mainit
ang ulo. “Mabuti naman,” sabi ko sa dayaray. “Ngayon, matututo rin si Tungkung
Langit na magpahalaga sa kahit na munting bagay.”
Umaalingawngaw
ang tinig ni Tungkung Langit at inaamo ako dito sa aking bagong pinaghihimpilan
upang ako’y magbalik sa kaniya. Ayoko. Ayoko nang magbalik pa sa kaniya. Kahit
malawak ang puwang sa aming pagitan, nadarama ko ang kaniyang paghikbi. Oo,
nadarama ko ang kaniyang pighati. Lumipas ang panahon at patuloy niya akong
hinanap. Ngunit nanatili siyang bigo.
Ang
kaniyang pagkabigo na mapanumbalik ang aking pagmamahal ay higit niyang
dinamdam. Nagdulot din yaon sa kaniya upang lalong maging malikhain sa
paghahanap. Akala niya’y maaakit ako sa kaniyang gawi. Habang nakasakay sa
ulap, naisip niyang lumikha ng malalawak na karagatan upang maging salamin ko.
Hindi ba, aniya, mahilig si Alunsina na manalamin sa gilid ng aming sapa?
Nababaliw si Tungkung Langit. Hindi
gayon
kababaw ang aking katauhang mabilis maaakit sa karagatan.
Pumaloob
din si Tungkung Langit sa daigdig na nilikha niya na laan lamang sa mga tao.
Naghasik siya ng mga buto at nagpasupling ng napakaraming halaman, damo,
palumpong, baging, at punongkahoy. “Marahil, maiibigan ito ni Alunsina,” ang
tila narinig kong sinabi niya. Gayunman, muli siyang nabigo dahil hindi ako
nagbalik sa kaniyang piling.
Humanap
pa ng mga paraan ang dati kong kabiyak upang paamuin ako. Halimbawa, kinuha
niya sa dati naming silid ang mga nilikha kong alahas. Ipinukol niya lahat ang
mga alahas sa kalawakan upang masilayan ko. Naging buwan ang dati kong
ginintuang suklay; naghunos na mga bituin ang mga hiyas ko’t mutya; at naging
araw ang ginawa kong pamutong sa ulo. Kahit ano pa ang gawin ni Tungkung
Langit, hindi na muli akong nagbalik sa kaniyang piling.
Namighati
siya. At nadama niya kung paanong mamuhay nang mag-isa, gaya lamang ng naganap
sa akin dati doon sa aming tirahan. Lumuha nang lumuha si Tungkung Langit, at
ang kaniyang pagluha ay nagdulot sa unang pagkakataon ng pag-ulan. Kapag siya’y
humahagulgol, nagbubunga yaon ng malalakas na pagkulog at pagkidlat. May
panahong tumitindi ang kaniyang pighati, kaya huwag kayong magtaka kung bakit
umuulan. Ang mga luha ni Tungkung Langit ang huhugas sa akin, at sa aking
kumakawag na supling.
Hango sa mito ng Hiligaynon at Waray, at muling
isinalaysay ni Roberto T. Añonuevo
LINGGO
7:
SALAMIN
NI ASSUNTA CUYEGKENG
Walang
kurap siyang titingin sa akin,
itong
kakambal ko sa salamin.
Pag-aaralan
ang linya at pekas
na
unti-unti nang kumalat sa aking mukha
pag-aaralan
pati ang mata kong
kape
pala ang kulay, hindi itim.
Walang
kurap siyang magmamasid,
pag-aaralan
ang takbo ng aking dibdib
na
kung minsan, kumakabog,
kung
minsan, natutulog.
Dito
nagtatago ang aking mangingibig,
ina
at ama, anak, kapatid,
ang
init ng gising kong dugo,
ang
hininga ng Diyos na matiyagang
nakikinig.
Tatapatan
niya ako,
sisipatin
mula paa hanggang ulo
at
ihaharap sa akin,
walang
retoke,
ang
buo kong pagkatao.
Canterbury, 1 Mayo 1992
LINGGO
8:
ANG PINTOR
NI GERRY GRACIO
Gumuhit
siya ng ibon
Lumipad
ito palayo
Gumuhit
siya ng isda,
Lumangoy
ito sa hangin.
Gumuhit
siya ng bulaklak,
Nagkalat
ang halimuyak sa dilim.
Iginuhit
niya ang sarili,
At
inangkin siya ng kambas.
LINGGO
9:
IMPENG NEGRO
NI ROGELIO SICAT
BAKA
makikipag-away ka na naman, Impen.”
Tinig
iyon ng kaniyang ina. Nangangaral na naman. Mula sa kinatatalungkuang giray na
batalan, saglit siyang napatigil sa paghuhugas ng mumo sa kamay.
“Hindi
ho,” paungol niyang tugon.
“Hindi
ho...,” ginagad siya ng ina. “Bayaan mo na nga sila. Kung papansinin mo’y lagi
ka ngang mababasag-ulo.”
May iba
pang sinasabi ang kaniyang ina ngunit hindi na niya pinakinggan. Alam na niya
ang mga iyon. Paulit-ulit na niyang naririnig. Nakukulili na ang kaniyang
tainga. Isinaboy niya ang tubig na nasa harap. Muli siyang tumabo. Isinawak
niya ang kamay, pinagkiskis ang mga palad at pagkaraa’y naghilamos.
“Dumaan
ka kay Taba mamayang pag-uwi mo,” narinig niyang bilin ng ina. “Wala nang gatas
si Boy. Eto ang pambili.”
Tumindig
na siya. Nanghihinamad at naghihikab na iniunat ang mahahabang kamay. Inaantok
pa siya. Gusto pa niyang magbalik sa sulok na kaniyang higaan. Ngunit
kailangang lumakad na siya. Tatanghaliin na naman bago siya makasahod. At
naroon na naman marahil si Ogor. Kahit siya ang nauna ay lagi siyang inuunahan
ni Ogor sa pagsahod.
Umingit
ang sahig ng kanilang barungbarong nang siya’y pumasok.
“Nariyan
sa kahon ang kamiseta mo.”
Sa sulok
ng kaniyang kaliwang mata’y nasulyapan niya ang ina. Nakaupo ito, taas ang
kaliwang paa, sa dulo ng halos dumapa nang bangko. Nakasandig ang ulo sa
tagpiang dingding. Nakalugay ang buhok. Bukas ang kupasing damit na giris,
nakahantad ang laylay at tuyot na dibdib. Kalong nito ang kaniyang kapatid na
bunso. Pinasususo.
“Mamaya,
baka umuwi ka namang...basag ang mukha.”
Bahagya
na niyang naulinigan ang ina. Nakatitig siya sa tatlo pa niyang kapatid.
Sunud-sunod na nakatalungko ang mga ito sa isa pang bangkong nasa tagiliran ng
nanggigimalmal na mesang kainan. Nagsisikain pa.
Matagal
na napako ang kaniyang tingin kay Kano, ang sumunod sa kaniya. Maputi si Kano,
kaya ganito ang tawag dito sa kanilang pook. Kakutis ni Kano ang iba pa niyang
kapatid. Marurusing ngunit mapuputi. May pitong taon na si Kano. Siya nama’y
maglalabing-anim na. Payat siya ngunit mahahaba ang kaniyang biyas.
Hinalungkat
na niya ang kahong karton na itinuro ng ina. Magkakasama ang mga damit nila
nina Kano, Boyet at Diding. Sa may ilalim, nakuha niya ang kulay-lumot niyang
kamiseta. Hinawakan niya iyon sa magkabilang tirante. Itinaas. Sinipat.
“Yan na’ng
isuot mo.” Parang nahulaan ng kaniyang ina ang kaniyang iniisip.
Isinuot
niya ang kamiseta. Lapat na lapat sa kaniya ang kamisetang iyon noong bagong
bili ngunit ngayo’y maluwag na. Nagmumukha siyang Intsik-beho kapag suot iyon
ngunit wala naman siyang maraming kamisetang maisusuot. Mahina ang kita ng
kaniyang ina sa paglalabada; mahina rin ang kaniyang kita sa pag-aagwador.
Nagbalik
siya sa batalan. Nang siya’y lumabas, pasan na niya ang kargahan. Tuluytuloy
niyang tinungo ang hagdan.
“Si
Ogor, Impen,” pahabol na bilin ng kaniyang ina. “Huwag mo nang papansinin.”
Naulinigan niya ang biling iyon at aywan kung dahil sa inaantok pa siya, muntik
na siyang madapa nang matalisod sa nakausling bato sa may paanan ng kanilang
hagdan. Tuwing umagang mananaog siya upang umigib, pinagpapaalalahanan siya ng
ina.
Huwag
daw siyang makikipagbabag. Huwag daw niyang papansinin si Ogor. Talaga raw
gayon ito: basagulero. Lagi niyang isinasaisip ang mga biling ito ngunit sadya
yatang hindi siya makapagtitimpi kapag naririnig niya ang masasakit na
panunukso sa kaniya sa gripo, lalung-lalo na mula kay Ogor.
Si Ogor,
na kamakailan lamang ay bumabag sa kaniya, ang malimit magsisimula ng
panunukso:
“Ang
itim mo, Impen!” itutukso nito.
“Kapatid
mo ba si Kano?” isasabad ng isa sa mga nasa gripo.
“Sino ba
talaga ang tatay mo?”
“Sino
pa,” isisingit ni Ogor, “di si Dikyam!”
Sasambulat
na ang nakabibinging tawanan. Pinakamatunog ang tawa ni Ogor. Si Ogor ang
kinikilalang hari sa gripo.
Noong
una, sinasagot niya ang mga panunuksong ito:
“E ano
kung maitim?” isasagot niya.
Nanunuri
ang mga mata at nakangising iikutan siya ni Ogor. Pagkuwa’y bigla na lamang
nitong kakayurin ng hintuturo ang balat sa kaniyang batok.
“Negrung-negro
ka nga, Negro,” tila nandidiring sasabihin ni Ogor. Magsusunuran nang manukso
ang iba pang agwador. Pati ang mga batang naroon: Tingnan mo ang buhok. Kulot
na kulot! Tingnan mo ang ilong. Sarat na sarat! Naku po, ang nguso...
Namamalirong!
Sa
katagalan, natanggap na niya ang panunuksong ito. Iyon ang totoo, sinasabi niya
sa sarili. Negro nga siya. Ano kung Negro? Ngunit napapikit siya. Ang tatay
niya’y isang sundalong Negro na nang maging anak siya’y biglang nawala sa
Pilipinas.
Ang
panunuksong hindi niya matanggap, at siya ngang pinagmulan ng nakaraan nilang
pagbababag ni Ogor, ay ang sinabi nito tungkol sa kaniyang ina. (Gayon nga kaya
kasama ang kaniyang ina?)
“Sarisari
ang magiging kapatid ni Negro,” sinabi ni Ogor. “Baka makatatlo pa ang kaniyang
nanay ngayon!”
Noong
kabuntisan ng kaniyang ina sa kapatid niyang bunso ay iniwan ito ng asawa.
Hindi malaman kung saan nagsuot. At noon, higit kailanman, naging hamak sila sa
pagtingin ng lahat. Matagal-tagal ding hindi naglabada ang kaniyang ina,
nahihiyang lumabas sa kanilang barungbarong. Siya ang nagpatuloy sa
pag-aagwador. At siya ang napagtuunan ng sarisaring panunukso.
Natandaan
niya ang mga panunuksong iyon. At mula noon, nagsimula nang umalimpuyo sa
kaniyang dibdib ang dati’y binhi lamang ng isang paghihimagsik: nagsusumigaw na
paghihimagsik sa pook na iyong ayaw magbigay sa kanila ng pagkakataong
makagitaw at mabuhay nang payapa.
Sariwa
pa ang nangyaring pakikipagbabag niya kay Ogor, naiisip ni Impen habang
tinatalunton niya ang mabatong daan patungo sa gripo. Mula sa bintana ng mga
barungbarong, nakikita niyang nagsusulputan ang ulo ng mga bata. Itinuturo siya
ng mga iyon. Sa kaniya rin napapatingin ang matatanda. Walang sinasabi ang mga
ito, ngunit sa mga mata, sa galaw ng mga labi nababasa nya ang isinisigaw ng
mga paslit: Negro! Napapatungo na lamang siya.
Natatanaw
na niya ngayon ang gripo. Sa malamig ngunit maliwanag nang sikat ng araw,
nakikita na niya ang langkay ng mga agwador. Nagkakatipun-tipon ang mga ito.
Nagkakatuwaan. Naghaharutan. Sa langkay na iyon ay kilalang-kilala niya ang
anyo ni Ogor. Paano niya malilimutan si Ogor? Sa mula’t mula pa, itinuring na
siya nitong kaaway, di kailanman binigyan ng pagkakataong maging kaibigan.
Halos
kasinggulang niya si Ogor, ngunit higit na matipuno ang katawan nito. Malakas
si Ogor. Tuwid ang tindig nito at halos hindi yumuyuko kahit may pasang balde
ng tubig; tila sino mang masasalubong sa daan ay kayang-kayang sagasaan.
Nang
marating niya ang gripo ay tungo ang ulong tinungo niya ang hulihan ng pila.
Marahan niyang inalis sa pagkakakawit ang mga balde. Sa sarili, nausal niyang
sana’y huwag siya ang maging paksa ng paghaharutan at pagkakatuwaan ng mga
agwador.
Nakakaanim
na karga na si Impen. May sisenta sentimos nang kumakalansing sa bulsa ng kutod
niyang maong. May isa pang nagpapaigib sa kaniya. Diyes sentimos na naman.
Kapag tag-araw ay malaki-laki rin ang kinikita ng mga agwador. Mahina ang tulo ng
tubig sa kanilang pook. At bihira ang may poso.
Tanghali
na akong makauuwi nito, nausal niya habang binibilang sa mata ang mga nakapilang
balde. Maluwag ang parisukat na sementong kinatitirikan ng gripo at ang dulo ng
pila’y nasa labas pa niyon.
Di-kalayuan
sa gripo ay may isang tindahan. Sa kalawanging medya-agwa niyon ay nakasilong
ang iba pang agwador. May naghubad na ng damit at isinampay na lamang sa balikat.
May nagpapaypay. May kumakain ng halu-halo.
Sa
pangkat na iyon ay kay Ogor agad natutok ang kaniyang tingin. Pinilit niyang supilin
ang hangaring makasilong. Naroon sa tindahan si Ogor. Hubad-baro at ngumingisi.
Mauupo na lamang siya sa kaniyang balde. Mabuti pa roon, kahit nakabilad sa
init. Pasasaan ba’t di iikli ang pila? Naisip niya. Makasasahod din ako.
Kasalukuyan
siyang nagtitiis sa init nang may maulinigan siyang siga mula sa tindahan:
“Hoy,
Negro, sumilong ka. Baka ka pumuti!”
Si Ogor
iyon. Kahit hindi siya lumingon, para na niyang nakita si Ogor. Nakangisi at
nanunukso na naman.
“Negro,”
muli niyang narinig, “sumilong ka sabi, e. Baka ka masunog!”
Malakas
ang narinig niyang tawanan. Hindi pa rin siya lumilingon. Tila wala siyang
naririnig. Nakatingin siya sa nakasahod na balde ngunit ang naiisip niya’y ang
bilin ng ina, na huwag na niyang papansinin si Ogor. Bakit nga ba niya
papansinin si Ogor?
Tinigilan
naman ni Ogor ang panunukso. Hindi pa rin siya umaalis sa kinauupuang balde. At
habang umiisod ang pila, nararamdaman niyang lalong umiinit ang sikat ng araw.
Sa paligid ng balde, nakikita niya ang kaniyang anino. Tumingala siya ngunit
siya’y nasilaw. Nanghahapdi at waring nasusunog ang kaniyang balat. Tila ibig nang
matuklap ang balat sa kaniyang batok, likod at balikat. Namumuo ang pawis sa
kaniyang anit at sa ibabaw ng kaniyang nguso. May butil na rin ng pawis sa
kaniyang ilong.
Itinaas
niya ang tirante ng kamiseta. Hinipan-hipan niya ang manipis na dibdib. Di
natagalan, isinawak niya ang kamay sa nalalabing tubig sa balde. Una niyang
binasa ang batok---kaylamig at kaysarap ng tubig sa kaniyang batok. Malamig.
Binasa niya ang ulo. Kinuskos niya ang kaniyang buhok at nabasa pati ang
kaniyang anit. Binasa niya ang balikat, ang mga bisig. May nadama siyang
ginhawa ngunit pansamantala lamang iyon.
Di
nagtagal, muli niyang naramdaman na tila nangangalirang na naman ang kaniyang
balat. Kay hapdi ng kaniyang batok at balikat.
“Negro!”
Napauwid siya sa pagkakaupo nang marinig iyon. Nasa likuran lamang niya ang
nagsalita. Si Ogor. “Huwag ka nang magbibilad. Doon ka sa lamig.”
Pagkakataon
na ni Ogor upang sumahod. At habang itinatapat nito ang balde sa gripo, muli
niyang nakita na nginingisihan siya nito.
Napakatagal
sa kaniya ang pagkapuno ng mga balde ni Ogor. Napabuntong-hininga siya nang
makitang kinakawitan na ni Ogor ang mga balde. Sa wakas, aalis na si Ogor,
naisip niya. Aalis na si Ogor. Huwag na sana siyang bumalik.
May
galak na sumusuno sa kaniyang dibdib habang pinagmamasdan ang pagkapuno ng
sinundang balde. Susunod na siya. Makaka sahod na siya. Makakasahod na rin ako,
sabi niya sa sarili. Pagkaraan ng kargang iyon ay uuwi na siya. Daraan pa nga
pala siya kay Taba. Bibili ng gatas.
Datapwa,
pagkaalis ng hinihintay niyang mapunong balde, at isasahod na lamang ang sa
kaniya, ay isang mabigat at makapangyarihang kamay ang biglang pumatong sa
kaniyang balikat. Si Ogor ang kaniyang natingala. Malapit lamang pala ang
pinaghatidan nito ng tubig.
“Gutom
na ako, Negro,” sabi ni Ogor. “Ako muna.”
Pautos
iyon. Iginitgit ni Ogor ang bitbit na balde at kumalantog ang kanilang mga
balde. Iginitgit din niya ang sa kaniya, bahagya nga lamang at takot na
paggitgit.
“Kadarating
mo pa lamang, Ogor, nais niyang itutol. Kangina pa ako nakapila rito, a. Ako
muna sabi, e,” giit ni Ogor.
Bantulot
niyang binawi ang balde, nakatingin pa rin kay Ogor. Itinaob niya ang kaunting
nasahod na balde at ang tubig ay gumapang sa semento at umabog sa kanilang mga
paa ni Ogor. Uuwi na ako, bulong niya sa sarili. Uuwi na ako. Mamaya na lang
ako iigib uli. Nakatingin sa araw, humakbang siya upang kunin ang pingga ngunit
sa paghakbang na iyon, bigla siyang pinatid ni Ogor.
“Ano pa
ba ang ibinubulong mo?”
Hindi na
niya narinig iyon. Nabuwal siya. Tumama ang kanan niyang pisngi sa labi ng
nabitawang balde. Napasigaw siya. Malakas. Napaluhod siya sa madulas na
semento. Kagyat na bumaha ang nakaliliyong dilim sa kaniyang utak. Habang
nakaluhod, dalawang kamay niyang tinutop ang pisngi. Takot, nanginginig ang
kaniyang mga daliri. Dahandahan niyang iniangat iyon. Basa...Mapula...Dugo!
Nanghilakbot
siya. Sa loob ng isang saglit, hindi niya maulit na salatin ang biyak na
pisngi. Mangiyak-ngiyak siya.
“O-ogor...O-ogor...”
Nakatingala siya kay Ogor, mahigpit na kinukuyom ang mga palad. Kumikinig ang
kaniyang ulo at nangangalit ang kaniyang ngipin. “Ogor!” sa wakas ay naisigaw
niya.
Hindi
minabuti ni Ogor ang kaniyang pagsigaw. Sinipa siya nito. Gumulong siya.
Buwal
ang lahat ng baldeng nalalabi sa pila. Nagkalugkugan. Nakarinig siya ng
tawanan. At samantalang nakadapa, unti-unting nabuo sa walang malamang sulingan
niyang mga mata ang mga paang alikabukin. Paparami iyon at pumapaligid sa
kaniya. Bigla siyang bumaligtad. Nakita niya ang naghuhumindig na anyo ni Ogor.
Nakaakma ang mga bisig.
“O-ogor...”
Tumawa
nang malakas si Ogor. Humihingal at nakangangang napapikit siya. Pumuslit ang
luha sa sulok ng kaniyang mga mata. Nasa ganito siyang kalagayan nang bigla
niyang maramdaman ang isang ubos-lakas na sipa sa kaniyang pigi. Napasigaw iya.
Umiiyak siyang gumugulong sa basa at madulas na semento. Namimilipit siya.
Tangan ang sinipang pigi, ang buong anyo ng nakaangat niyang mukha’y larawan ng
matinding sakit.
Matagal
din bago napawi ang paninigas ng kaniyang pigi. Humihingal siya. Malikot ang
kaniyang mga mata nang siya’y bumangon at itukod ang mga kamay sa semento.
Si
Ogor...Sa mula’t mula pa’y itinuring na siya nitong kaaway...Bakit siya
ginaganoon ni Ogor?
Kumikinig
ang kaniyang katawan. Sa poot. Sa naglalatang na poot. At nang Makita niyang
muling aangat ang kanang paa ni Ogor upang sipain siyang muli ay tila nauulol
na asong sinunggaban niya iyon at niyakap at kinagat.
Bumagsak
ang nawalan ng panimbang na si Ogor. Nagyakap sila. Pagulung-gulong. Hindi siya
bumibitiw. Nang siya’y mapaibabaw, sinunud-sunod niya: dagok, dagok, dagok...
pahalipaw... papaluka...papatay.
Sa pook
na iyon, sa nakaririmarim na pook na iyon, aba ang pagtingin sa kanila. Marumi
nang babae ang kaniyang ina. Sarisari ang anak. At siya isang maitim, hamak na
Negro! Papatayin niya si Ogor. Papatayin. Papatayinnn!
Dagok,
dagok, dagok...Nag-uumigting ang kaniyang mga ugat. Tila asong nagpipilit
makapaibabaw si Ogor. Tila bakal na kumakapit ang mga kamay. Sa isang iglap
siya naman ang napailalim. Dagok, dagok. Nagpipihit siya. Tatagilid. Naiiri.
Muling matitihaya. Hindi niya naiilagan ang dagok ni Ogor. Nasisilaw siya sa
araw. Napipikit siya. Mangungudngod siya, mahahalik sa lupa. Ngunit wala siyang
nararamdamang sakit.Wala siyang nararamdamang sakit!
Nakakatatlo
nang asawa si Inay. Si Kano...si Boyet...si Diding...At siya...Negro. Negro.
Negro!
Sa mga
dagok ni Ogor, tila nasasalinan pa siya ng lakas. Bigla, ubos-lakas at
naguumiri siyang umigtad. Napailalim si Ogor. Nahantad ang mukha ni Ogor.
Dagok, bayo, dagok, bayo, dagok, bayo, dagok...Kahit saan. Sa dibdib. Sa mukha.
Dagok, bayo, dagok, bayo, dagok, dagok, dagok...
Mahina
na si Ogor. Lupaypay na. Nalalaglag na ang nagsasanggang kamay. Humihingal na
rin siya, humahagok. Ngunit nagliliyab pa rin ang poot sa kaniyang mga mata.
Dagok. Papaluka. Dagok, bayo, dagok, bayo, dagok...
Gumagalaw-galaw
ang sabog na labi ni Ogor.
“Impen...”
Muli
niyang itinaas ang kamay.
“I-Impen...”
Halos hindi niya narinig ang halingling ni Ogor. “I-Impen...s-suko
n-na...aako... s-suko...n-na...a-ako!”
Naibaba
niya ang nakataas na kamay. Napasuko niya si Ogor! Napatingala siya. Abutabot
ang pahingal. Makaraan ang ilang sandali, dahan-dahan at nanlalambot siyang
tumindig, nakatuon ang mga mata kay Ogor. Wasak ang kaniyang kamiseta at duguan
ang kaniyang likod. May basa ng dugo’t lupa ang kaniyang nguso.
Maraming
sandaling walang nangahas magsalita. Walang makakibo sa mga agwador. Hindi
makapaniwala ang lahat. Lahat ay nakatingin sa kaniya. Isa-isa niyang tiningnan
ang mga nakapaligid sa kaniya. Walang pagtutol sa mga mata ng mga ito. Ang
nababakas niya’y paghanga. Ang nakita niya’y pangingimi. Pinangingimian siya!
May luha
siya sa mata ngunit may galak siyang nadama. Luwalhati. Hinagud-hagod niya ang
mga kamao. Nadama niya ang bagong tuklas na lakas niyon. Ang tibay. Ang tatag.
Ang kapangyarihan. Muli niyang tiningnan ang nakabulagtang si Ogor. Pagkaraa’y
nakapikit at buka ang labing nag-angat siya ng mukha.
Sa
matinding sikat ng araw, tila sya ang mandirigmang sugatan, ngunit matatag na
nakatindig sa pinagwagihang larangan.
LINGGO
10:
ANG
AMBAHAN NI AMBO:
NI
ED MARANAN
Balisang
nagising si Jack, malakas ang kabog ng dibdib. Uminom siya ng isang basong tubig.
Kay samang panaginip! Nagkaroon ng malaking sunog sa bundok ng Halcon, umabot
sa pinakatuktok. Natupok lahat ang mga puno at damo. Paghupa ng apoy ay siya namang
pagdilim ng mga ulap, na sinundan ng ilang araw na bagyo at bugso ng ulan.
Nalusaw
ang lupa at bato sa bundok ng Halcon, at unti-unti itong dumausdos patungong kapatagan,
tangay ang lahat ng naiwang buhay na mga tao at iba pang nilalang. Nagtatangisan
ang mga Mangyan sa pagkagunaw ng kanilang daigdig – habang siya ay walang
puknat ang takbo. Hindi niya malaman kung nasaan na ang kaniyang Ate Anne at mga
magulang…
Umaga na
pala. Pagbangon ni Jack ay dumungaw siya agad sa bintana. May tilamsik ng
liwanag sa ituktok ng Halcon. Ang bundok ay parang isang tahimik na tanod,
luntian at matayog. Bihira niyang makita itong walang suklob na ulap, tulad
ngayon. “Balang araw, Jack,” sabi sa kaniya ni Ambo noong nakaraang araw,
“aakyatin natin iyan, hanggang doon sa ituktok, hanggang doon sa mga ulap!”
Lumukso
ang kaniyang puso sa sinabing iyon ni Ambo.
“Hoy, di
maaaring di ako kasama!” sabad ni Anne, ang matandang kapatid ni Jack.
“Tayong
lahat, aakyatin natin ang mga ulap sa Halcon!” wika ni Ambo.
Si Ambo
ay isang batang Mangyan. Siya ang matalik na kaibigan ng dalawang taga- Maynilang
si Jack at si Anne.
Ngayong
umagang ito, parang mabigat ang dibdib ni Jack. Hindi mapawi sa isipan ang kaniyang
napanaginipan.
“Naku,
daddy, mommy, para pong totoong-totoo! Para nga akong humihingal pa sa pagod
paggising ko….,” bulalas ni Jack nang sila’y nag-aagahan na.
“Para
namang disaster movie ang panaginip mo!” tudyo ni Anne. “’Yan kasi, palibhasa’y
walang mapagpuyatang video dito sa Mindoro, midnight snack naman ang napagtripan,
naimpatso tuloy, at muntik nang bangungutin!”
“Dati-rati,
panay namang masasaya ang mga panaginip ko,” sabi ni Jack.
Napatingin
siya kay Pete, ang kaniyang ama. Tahimik itong kumakain, tila nag-iisip nang
malalim.
Iniisip
ni Pete ang nangyari kahapon. Silang apat ay dumalo sa pagbibinyag ng isang
batang Mangyan. Ang pagbibinyag ay ginawa ng isang dayuhang misyonerong
Kristiyano, na ilang taon nang nakikipamuhay sa mga katutubo ng bundok, at sa
pag-uugali, pananamit at pananalita’y aakalain mong isa na ring Mangyan.
Maraming
Mangyan ang dumalo sa binyag, ngunit hindi sila lubos na masaya, kahit pa man
umaapaw ang hapag na kawayan sa dami ng pagkaing-gubat na pinag-ambagambagan ng
maraming kamag-anak at kakilala.
Ilan sa
kanila ang naglakas-loob na magsalaysay ng kanilang mga karanasan nitong
nakaraang mga araw. Isang matandang Mangyan ang huling nagsalita.
“Saan pa
po kami pupunta? Itinataboy kami ng mga nagmimina at nagtotroso mula sa aming
tinitirhan. Itinataboy kami ng mga nang-aagaw ng lupa mula sa burol. Kami pong
mga katutubo ay ipit na ipit na, paatras kami nang paatras paakyat sa bundok,
at nalalayo kami sa aming pinagkukunan ng ikabubuhay. Para nang bulkang sasabog
ang aming mga dibdib sa sama ng loob!”
Nasaksihan
nina Pete at Tet at ng dalawa nilang anak ang paghihimagsik ng look at ang
pagtulo ng luha ng mga Manyan. Nang umiyak si Ambo ay nangilid din ang luha ng magkapatid.
Si Jack
at si Anne, na kapuwa tubong-Amerika ngunit laking-Maynila at nakapaglakbay na
sa ibayong dagat, ay dinala sa Mindoro ng kanilang mga magulang upang magkaroon
ng “kakaibang karanasan” at “katutubong kaalaman”.
Si Pete
ay isang doktor. Si Tet ay isang guro, manunulat at mananaliksik. Ilang taon
din silang naglagi at nagpakadalubhasa sa Amerika, bago naisipang umuwi sa Pilipinas
upang doon palakihin ang dalawa nilang anak. Nanaig sa kanila ang hangaring makatulong
sa anumang paraan para sa kanilang mga kababayan, matapos silang dumalo sa
isang “solidarity congress” na idinaos sa San Francisco, California, noong panahon
ng Batas Militar, ilang taon na ang nakararaan.
Isang
delegasyon ng mga aktibista at mga pinuno ng katutubong Pilipino ang nagbigay
ng iba’t ibang uri ng pagtatanghal – mga dula at tula, mga sayaw, mga video ng mga
pangyayari sa Pilipinas sa ilalim ng diktadura, lalo na ang kalunos-lunos na
kalagayan ng mga katutubong Pilipino. Ang karaniwang tawag sa kanila ay “mga
minorya”, o “mga taong-bundok”, o kaya’y “mga pagano”.
Naantig
ang damdamin ng mag-asawa, at sila’y nagtanong kung paano makatutulong ang mga
Pilipino sa ibayong dagat upang mapabuti ang kalagayan ng mga katutubo sa
Pilipinas.
“Maaari
kayong magpadala ng mga pangkat na magsasagawa ng imbestigasyon sa aming tunay
na kalagayan,” wika ng isang kinatawan ng mga Lumad sa Mindanao.
“Maaari
kayong sumulat at magsiwalat ng kasamaang dulot ng mga proyektong nakasisira sa
kalikasan, at sumasakop sa aming lupaing ninuno,” wika naman ng isang pinuno ng
tribung taga-Kordilyera.
“Maaari
rin kayong magpadala ng mga manggagamot at mga guro sa aming pook upang bigyan
ng lunas ang aming mga karamdaman, at turuan kaming bumasa at sumulat, upang
maipaglaban namin ang aming mga karapatan,” payo naman ng isang tagapagsalita
ng mga Mangyan.
Ilang
buwan pagkatapos nilang dumalo sa kongresong iyon, pabalik na sa Pilipinas ang
mag-asawang Pete at Tet, kasama ang kanilang dalawang anak. Sa Maynila na nila
papag-aaralin sina Anne at Jack, habang sila’y lalahok sa mga proyektong may
kinalaman sa pagtulong sa mga katutubong Pilipino.
Maraming
nagtaka kung bakit nagpasiyang umuwi ang mag-asawa, samantalang maaliwalas ang
kanilang kinabukasan sa Amerika. At lalo silang nagtaka kung bakit madalas na
dumalaw sina Pete at si Tet sa mga katutubo, na nasa malalayong bulubundukin ng
Luzon, Kabisayaan at Mindanao.
Sari-saring
palagay at payo ang narinig ng mag-asawa mula sa mga kamag-anak – kabilang na
ang kanilang mga magulang – mga kaibigan, at mga dating kamag-aral.
“Bumalik
na lang kayo sa Isteyts, alang-alang sa mga anak n’yo! Tutal, sa Amerika kayo
nag-aral at nagkaanak, kaya sanay na kayo sa buhay-isteytsayd!”
“Naku,
kailangan daw ngayon ang mga doktor at titser sa US, Saudi at Canada! Aplay na
kayo! Sabay-sabay na tayong umalis! Wala na yatang pag-asa itong bayan natin!”
“Ano?
Medical mission na naman sa mga tribu? Mapagkamalan ka pang isang rebelde, kasi
gusto mong tumulong sa mahihirap! Tingnan mo ang nangyari kay Dr. Bobby de la
Paz, at Dr. Johnny Escandor!”
Alam ni
Pete kung sino ang tinutukoy nila. Mga bayaning doktor na nangasawi habang
nanggagamot sa mahihirap sa kanayunan. Pinagbintangan silang mga kasapi ng
kilusang rebelde.
“Ano’ng
mapapala n’yo sa bundok? Malarya. At ano’ng ibabayad sa iyong paggagamot?
Manok, gulay, o kaya’y Diyos-na-lang-po-ang-bahalang-gumanti-sa-inyo! Kelan mo
pa mababawi ang daan-libong ginastos mo sa pag-aaral ng medisina?”
“Ha?
Ipinagpalit mo ang pagiging propesor sa UP sa pagtuturo sa mga taong nasa
bundok, at wala ka pang suweldo?”
Ngunit
nangingiti na lamang ang mag-asawa. Malalim ang pagnanais nilang dumamay sa mga
kababayan at kalahi nilang wika nga’y tinalikdan na ng panahon at pinabayaan na
ng pamahalaan. Sa kaunting panahong nakipamuhay sila sa mga katutubong ito,
nagkaroon ng bagong kahulugan ang kanilang buhay bilang manggagamot at guro.
Matuling
lumipas ang panahon, at nang malaki-laki na sina Anne at jack, isinasama na
sila ng kanilang mga magulang, tuwing bakasyon, sa kanilang medical mission at
educational outreach sa iba’t ibang tribu sa Pilipinas. At ngayon ngang taong
ito, naisipan ng mag-asawa na bumalik sa Mindoro upang muling dalawin ang
kanilang mga kaibigang Mangyan.
Dalawang
buwan silang maninirahan sa bayan ng Pinagkamalayan, sa Silangang Mindoro. Ang
bayang ito ay nasa mga burol sa paanan ng kabundukang kinaroonan ng matayog na
Halcon. Hindi makita halos ang ituktok nito, na tinawag ng mga Mangyan na
‘lagpas-ulap’.
Masigla
ang magkapatid habang umaakyat sa kabundukan ang kanilang sasakyan. Ilang
kilometro sa Pinagkamalayan, pataas na ang lupa. Dito nagsisimula ang gubat na
laging maulap at maulan. Nasa ilang at liblib na pook na iyon ang Bagong Nayon,
na siyang kinaroroonan ng mga Mangyang matagal nang kakilala ng kanilang mga
magulang. Dito rin nila unang nakilala si Ambo. Halos magkasinggulang si Ambo
at si Jack. Payat at may kaliitan si Ambo, samantalang si Jack ay mabulas na
bata.
“Bakit
hindi ka na nag-aaral?” naitanong minsan ni Jack kay Ambo. Si Jack ay nasa
ikaanim na baytang ng elementarya sa Maynila.
“Greyd
Tu na ako nang kami’y pinalayas sa aming nayon. Malapit kami noon sa iskul.
Dito, kailangan pang maglakad nang napakalayo… kaya tumigil na lang ako… pati
‘yung ibang mga bata, nahinto na rin…”
Malungkot
si Ambo tuwing magkukuwento siya.
“Isang
araw, may dumating na mga tao, galing sa Maynila. May dala silang… ano ba
‘yun?... papeles yata ang tawag. Magmimina raw sila ng karbon, o kaya’y ginto,
sa aming lugar. Sila na nga ang nagpapaalis, sila pa ang galit…”
Marami
rin namang tanong si Ambo sa magkapatid.
“Nagtataka
‘yung ibang Mangyan dito. Bakit daw ‘Merkano yata ang mga pangalan n’yo, pati
na ang mga magulang n’yo?”
Natawa
ang magkapatid.
“Kasi,” paliwanag
ni Jack, “sa Amerika kami pareho ipinanganak. Doon nagtapos ng pag-aaral ang
mommy at ang daddy…”
“Ang
totoo,” wika naman ni Anne, “si Jack ay Santiago at ako’y Anna Maria. Ito ang
mga pangalang pinili ng aming lolo’t lola, na may lahi raw Kastila!”
“At ang
buong pangalan ng aming mga magulang ay Pedrito at Teresita,” paliwanag ni
Anne.
Di
malaman ni Ambo kung siya’y mapapatango o mapapailing. Lalo lamang siyang
nalito sa paliwanag ng magkapatid.
Ilang
linggong nanirahan ang mag-anak sa Bagong Nayon. Masayang-masaya si Jack at si
Anne. Marami na silang natututuhan dito, na hindi itinuturo sa paaralan! Ang
kabataan ay mahusay humilis ng katutubong biyolin, at kumalanting ng gitara.
Tumututugtog din sila ng agung kasabay ng matatanda.
Bihasa
rin silang humabi ng damit at maglala ng basket. Nakabubuo rin sila ng mga
kuwintas mula sa mga butil at manik, at ng mga pulseras, sinturon at iba pang
kagamitan mula sa halamang ang tawag ay níto. Marami rin sa kabataan ang sanay
magpatunog ng hihip na kawayan, at gumamit ng sibat sa pangangaso. Si Ambo nga
raw ay nakapag-uwi na ng isang maliit na baboy-damo!
At itong
si Ambo, gayong napakabata, ay may pambihirang galing sa ambahan. Ito’y isang
uri ng tula na binibigkas ng mga Mangyan. May iisang tugma o rima, at bawat
linya o taludtod ay pito ang pantig. O kaya’y itinititik ito sa buho ng kawayan
sa pamamagitan ng pag-ukit, at gumagamit ng sinaunang alpabetong Mangyan.
“Ang
gagaling pala nilang tumula, mommy!” sambit ni Jack sa kaniyang ina.
“Mayaman
ang katutubong kultura, anak, at malungkot isiping baka ito’y tuluyan nang
mawala dahil sa pagpasok ng mga dayuhang nais lamang pagkakitaan ang yaman ng
lupa…”
Nag-alay
si Ambo ng ambahan sa magkapatid. Si Tet ang nagsalin para sa kanila:
Kaibigang dumayo kundi awit ng tao
sa malayo kong kubo kundi ang pangangaso
masanay kaya kayo kundi kislap sa damo
sa hirap ng buhay ko pagkalipas ng bagyo.
walang aliwan ditto
Isang
araw, isinama ni Ambo si Jack at si Anne sa loob ng gubat. Dala nito ang
kaniyang sibat, sakali’t makasabat sila ng baboy-damo sa kanilang paglalakad.
Tahimik na tahimik ang gubat, maliban sa huni ng ibon, kaluskos ng dahon, at
anas ng banayad na hangin.
Payat
man ay malakas at maliksi si Ambo. Si Jack at si Anne pa nga ang patigil-tigil,
habol ang paghinga. Natatawa lamang si Ambo, at matiyaga niyang inantay ang mga
kaibigan.
Wala
silang imikan halos. Ilang oras na silang naglalakad sa gubat. Wala pang
natutudla ang sibat ni Ambo. Ngunit siyang-siya naman ang magkapatid sa
namamalas nilang tanawin. Anong yamang pala ng gubat sa luntiang halaman, mga
ligaw na bulaklak na matingkad ang kulay, maiilap na hayop, at mga ibong
umaawit!
Nakarating
sila sa isang mabatong gulod. Mula rito’y tanaw nila ang malayong dagat.
Maya-maya’y nagdilim ang langit. Gumuhit ang matalim na kidlat. Nayanig ang
bundok sa lakas ng kulog. Bumuhos ang ulan.
Sumilong
ang tatlo sa isang yungib. Doon na sila inabot ng ginaw at gutom. Di naglaon ay
humupa ang unos sa bundok.
“Bumalik
na tayo,” sabi ni Ambo. “Mukhang sasama pa ang panahon.”
Maingat
silang bumaba sa nagputik na dalisdis ng bundok. Nang bigla, nakarinig sila ng
ingay, parang hinahawing mga dawag. Papalapit sa kanila ang ingay na iyon.
“Kubli!”
anas ni Ambo.
Nagtago
sila sa ilalim ng isang nakayungyong, mayabong na pako, sa likod ng matatayog
na puno. Nag-antay sila. Inihanda ni Ambo ang kaniyang sibat.
“Baka
baboy-damo na!” usal ni Jack, na bagama’t nananabik ay nanginginig naman at
kinakabahan.
Sa
halip, ang lumitaw ay isang pangkat ng mga lalaki at babae. May dalang baril
ang mga ito, at may pasang mga knapsack sa likod. Masaya silang nag-uusap,
bagama’t mukhang hapo. Ang iba sa kanila ay Mangyan.
“Kilala
ko sila,” bulong ni Ambo sa magkapatid.
Hindi
sila nagpakita. Malakas pa rin ang kabog ng dibdib ni Jack at ni Anne nang
sila’y muling lumakad.
Pagkaraan
ng mga isang oras ng maingat na pagbaba sa kabundukan, sumigaw muli si Ambo.
“Kubli!”
Nagsumiksik
sa ilalim ng isang punong ibinuwal ng bagyo. Sa pagitan ng mga nagusling ugat,
makikita nila kung anuman iyon na lumilikha ng mga nag-usling ugat, makikita
nila kung anuman iyon na lumilikha ng bagong ingay. Papalakas ang mga yabag at
mga tinig. Lumitaw mula sa makapal na dawag at kakahuyan ang isang pangkat ng
kalalakihan.
Nakasuot
sila ng unipormeng batik-batik at kulay-berde, nakagora ng itim, at sandatahan.
Nakapulupot sa kanilang katawan ang tila ahas na lalagyan ng kanilang mga bala.
Mabalasik ang kanilang anyo, palinga-lingang anaki’y may hinahanap o tinutugis
na kaaway o tulisan.
Parang
pinitpit na luya ang tatlong bata. Wala silang katinag-tinag. At wala silang
imikan nang magpatuloy sila sa pagbaba ng bundok.
Lumakas
uli ang ulan. Sala-salabat ang kidlat. Dumagundong ang kulog. Sa pagitan ng
malalakas na kulog ay parang may narinig silang sunod-sunod na maliliit na
kulog sa di-kalayuan. Mga putok ng sandata.
Matuling
lumipas ang dalawang buwan, at natapos ang bakasyon ng magkapatid. Malungkot
silang nagpaalam sa mga taga-Bagong Nayon, lalo na kay Ambo. Babalik kami sa
isang taon, pangako ‘yan!” sabi ni Anne.
“Aakyat
uli tayo sa bundok!” nakatawang sabi ni Jack.
“Kung…
narito pa kami…,” mahinang tugon ni Ambo.
Nagkaroon
ng simpleng seremonya ang Bagong Nayon bilang pasasalamat kina Pete at Tet sa
kanilang pagtulong. Maraming nagamot si Pete. Marami rin siyang natutuhan
tungkol sa mga likas na panlunas na matatagpuan sa kagubatan. Marami naming
naturuan si Tet sa pagsulat at pagbasa. Marami rin siyang natutuhang mga
ambahan, awit at mga alamat mula sa mga kaibigang Mangyan.
“Dapat
din kaming magpasalamat sa inyo,” tugon ng mag-asawa sa kanilang pamamaalam.
“Marami kaming natutuhan sa inyong lahat, at maging ang dalawa naming anak ay namulat
sa napakaraming kaalaman ng mga katutubo!”
Bago
sila umalis, bumigkas uli si Ambo ng isang ambahan para sa kanila:
Paalam, kaibigan
salamat sa pagdalaw
sana’y di malimutan
malayong kabundukan
ay laging naghihintay
nananabik ang buhay
sa ating katuwaan
hindi ito paalam
masayang paglalakbay!
Walang komento:
Mag-post ng isang Komento